Filizofi

11 shprehjet m� t� r�nd�sishme filozofike E mart�, 12 Maj 2009 11:05 | | | Nj�mb�dhjet� shprehjet m� t� r�ndesishme filozofike! Fjal� t� men�ura nga themeluesit m� t� famsh�m t� koh�rave t� filozofis� 1 - "Jeta e pashqyrtuar, �sht� m� mir� t� mos jetohet" Besimi i Sokratit se duhet t� reflektojm� p�r jet�n q� jetojm� �sht� frym�zuar pjes�risht nga shprehja e famshme e gdhendur n� vendin e shenjt� t� orakullit n� Delfi, "Njih vetveten". Sekreti i vler�s n� profecit� e orakullit �sht� vet�-njohuria, dhe jo unaza e deshifrimit. Sokrati ishte kaq pasionant p�r vler�n e vet�-hetimit, sa e shqyrtoi imt�sisht jo vet�m jet�n dhe besimet e tij, por dhe ato t� t� tjer�ve. P�rmes pyetjeve t� shumta, ai i detyroi njer�zit t� hetonin besimet personale. Ai i pa banor�t e Athin�s s� tij t� dashur t� ecnin p�rgjum�sh p�rmes jet�s, t� jetonin vet�m p�r para, pushtet dhe fam�, k�shtu q� u b� i famsh�m n� p�rpjekjen e tij p�r t'i ndihmuar. Sokrati ishte nj� filozof i lasht� grek, i cili konsiderohet themeluesi i filozofis� p�r�ndimore. Burimi m� i r�nd�sish�m i informacionit p�r Sokratin �sht� Platoni. Dialog�t e Planonit e portretizojn� Sokratin si nj� m�sues q� mohon t� ket� dishepuj, si nj� njeri i arsyes, i cili i bindet z�rit hyjnor n� kok�n e tij, si nj� besimtar q� ka p�rmbushur detyrimet qytetare t� vendit t� tij. Sokrati i p�r�mon k�naq�sit� e shqisave, edhe pse �sht� i ngaz�llyer nga bukuria. Ai �sht� i p�rkushtuar ndaj edukimit t� qytetar�ve t� Athin�s, edhe pse �sht� indiferent ndaj djemve t� tij. Konsiderohet si themeluesi i filozofis� p�r�ndimore, dhe �sht� praktikuesi me ndikim m� t� madh. 2 - "Krijesat nuk duhet t� shumohen pa qen� nevoja" I njohur ndryshe si "Brisku Ockham", ideja k�tu �sht� se n�se gjykojm� mes teorive konkurruese filozofike dhe shkencore, meq� gjith�ka �sht� e barabart�, at�her� duhet t� preferojm� teorin� m� t� thjesht�. Shkenc�tar�t flasin p�r kat�r forca n� univers: graviteti, forca elektromagnetike, forca e fort� b�rthamore dhe forca e dob�t b�rthamore. Ockham p�rpiqet t� formuloj� nj� teori unifikuese, nj� forc� e vetme q� i mbledh q� t� katra. 3 - "Jeta e njeriut �sht� e vetmuar, e varf�r, e lig�, e vrazhd� dhe e shkurt�r" Duke iu referuar gjendjes origjinale t� natyr�s, nj� t� kaluare t� supozuar para qytet�rimit, Hobbes nuk pa arsye t� b�hej nostalgjik. Nd�rkoh� q� Rousseau tha: "Njeriu ka lindur i lir�, dhe kudo �sht� me pranga", Hobbes besonte se ne do ta gjejm� veten duke jetuar nj� jet� t� eg�r, t� pamundur, pa arsim dhe mbrojtje nga shteti. Ai mendonte se natyra njer�zore �sht� e keqe, gjuan njeriun n� m�nyrat m� t� sh�mtuara dhe zinxhir�t e shtetit jan� t� nevojshme. 4 - "Mendoj, pra ekzistoj" Dekarti e filloi filozofin� e tij duke dyshuar gjith�ka n� m�nyr� q� t� kuptoj� se �far� mund t� dij� me nj� siguri absolute. Edhe pse ai mund t� jet� gabim n� gj�rat q� mendon, po mendon t� pamohueshmen. Mbi pohimin se "un� mendoj", Dekarti arrin n� p�rfundimin se "ekzistoj". Duke qen� se besonte n� veten e tij, Dekarti pyet "Kush jam un�?" P�rgjigja e tij �sht� "nj� gj� q� mendon, p�rbri gj�s� fizike t� zgjeruar n� tre dimensione", edhe pse nuk ishte i sigurt n� kishte trup. 5 - "T� jesh, �sht� t� perceptosh" Si idealist, Berkli besonte se asgj� nuk �sht� reale, p�rve� mendjes dhe ideve t� saj. Idet� nuk ekzistojn� t� pavarura nga mendja. P�rmes nj� linj� t� nd�rlikuar dhe me t� meta arsyetimi, ai nxori konkluzionin se "t� jesh �sht� t� perceptosh". Di�ka ekziston vet�m n�se dikush ka nj� ide p�r t�. Pra n�se nj� pem� bie n� pyll dhe askush s'e d�gjon, as edhe nj� ket�r, nuk do t� kishte pem�. Sipas tij, mendja e P�r�ndis� gjithmon� percepton gjith�ka, pra pema gjithmon� do t� b�j� zhurm�. 6 - "Jetojm� n� bot�n m� t� mir� t� mundshme" Novela m� e famshme e Volterit "Candid" satirizon me k�t� pik�pamje. N�se hidhni syt� rrotull do t� habiteni se si dikush e beson k�t�. Por Libniz besonte se para krijimit, P�r�ndia meditonte p�r t� gjitha mund�sit� e universit dhe zgjodhi t� krijoj� k�t� n� t� cilin jetojm�, pasi besonte se �sht� m� i miri. P�r�ndia mund t� krijonte nj� bot� pa djall�zi, por njer�zve do t'u mohoje vullneti i lir� dhe s'do t� ishte bota m� e mir� n� dispozicion. 7 - "Bufi i Minerv�s i hap krah�t vet�m kur bie muzgu" Pik�pamja poetike e Hegelit thot� se filozof�t nuk kan� fuqi. Vet�m pas p�rfundimin t� nj� epoke mund t� kuptojn� se �far� ka ndodhur. Por at�her� do t� jet� e v�shtir� q� gj�rat t� ndryshojn�. Vet�m n� epok�n e Emanuel Kant (1724-1804) u kuptua natyra e Iluminimit dhe Kanti s'b�ri asgj� p�r t� ndryshuar iluminizmin, por e p�rjetoi me nd�rgjegje. Marx (1818-1883)ka th�n� se "filozof�t e interpretojn� bot�n n� m�nyra t� ndryshme, e r�nd�sishme �sht� ta ndryshojn�". 8 - "Kush �sht� i vet�dijsh�m p�r rrezikun e madh q� sjell besimi kur e hedh hapin e besimit, ky �sht� subjektiviz�m" N� nj� sken� nga filmi "Indiana Jones", Indi arriti n� p�rfundimin se hapi final i rrug�s s� tij ishte hapi i besimit. Kjo �sht� teoria e Kirkegardit p�r fazat e jet�s. Faza p�rfundimtare, faza fetare, k�rkon nj� besim pasionant dhe subjektiv dhe jo prova objektive, n� fush�n paradoksale dhe absurde. Cfar� �sht� absurdja? Besimi ka shp�rblimet e veta, por nuk �sht� i arsyesh�m. Shkon p�rtej arsyes. 9 - "P�r�ndia konsiderohet si i vdekur" K�t� pohim e shprehu me z�rin e nj� personazhi q� e quajti "I �menduri" dhe m� von� n� goj�n e nj� karakteri tjet�r "Zarathustra". Megjithat�, kuptimi i v�rtet� i shprehjes "P�r�ndia ka vdekur" shpesh ngat�rrohet p�r nj� pohim ateist. "I vdekur" �sht� metaforike n� k�t� kontekst, do t� thot� se besimi n� P�r�ndin� e krishterimit �sht� i lodhur, i ka kaluar koha dhe n� r�nie. P�r�ndia ka humbur si qendra e jet�s dhe burimeve t� vlerave. Nietzsche mendonte se ishte para t� tjer�ve kur e tha k�t�. 10 - "Ka vet�m nj� problem serioz filozofik, dhe kjo �sht� vet�vrasja" Zgjidhja e Kamys� ndaj problemit filozofik ishte t� njoh�sh dhe t� p�rqafosh absurditetin e jet�s. Megjithat�, vet�vrasja mbetet nj� mund�si n�se absurditeti �sht� shum�. P�r Kamyn�, heroi absurd �sht� Sisifus, nj� person nga mitologjia greke i cili �sht� i d�nuar nga P�r�ndia t� rrokullis� nj� shk�mb n� nj� kod�r p�r ta rr�zuar sapo t� mb�rrij� n� maj�. 11 - "Askush nuk mund t� shkel� dy her� n� t� nj�jtin lum�" Herakli nuk �sht� i vet�m n� at� q� mendon. Mesazhi i tij �sht� se realiteti ndryshon vazhdimisht dhe �sht� nj� proces i vazhduesh�m dhe jo nj� produkt i q�ndruesh�m. Realiteti �sht� i shpejt� dhe jo i q�ndruesh�m. N� koh�t moderne, edhe Henri Bergson (1859-1941) e p�rshkroi koh�n si nj� proces q� p�rjetohet. Nj� or� n� radh� �sht� e ndryshme nga nj� or� n� loj�.