Morali Islam

Fjala arabe “ahlak”, q� mbart kuptimet “moral”, “karakter”, apo “natyr� njer�zore”, �sht� forma e shum�sit e fjal�ve “hulk” dhe “huluk”. N� fjalor�, zakonisht, pohohet se fjala “halk” p�rdoret p�r t� shprehur nd�rtimin fizik t� njeriut, nd�rsa fjala “huluk” at� shpirt�ror.[1] Huluk-u �sht� q�llimi m� i r�nd�sish�m i krijimit, �sht� p�rmasa e v�rtet� nd�rhyrjes s� vullnetit njer�zor n� krijimin e imponuar dhe n� realitetin e “halkut” me q�llim t� mb�rritjes te morali hyjnor. “Halk” dhe “huluk” vijn� nga e nj�jta rr�nj� dhe p�r nga nd�rtimi themelor nuk kan� ndonj� dallim mes tyre. Mir�po “halk” �sht� ajo pamje, trajt� a trup�zim q� shihet me sy, q� p�rftohet s� jashtmi p�rmes shqisash dhe q� mbart kryesisht kuptime t� lidhura me l�nd�n, nd�rsa “huluk” p�rmban kuptimin e nj� esence q� p�rftohet prej shpirtit, q� ndihet prej ndjenjash dhe p�rfaq�son shpirt�roren. Njeriu, q� p�r nga pamja e jashtme �sht� nj� e panjohur e panjohshme, e shp�rfaq identitetin e vet vet�m p�rmes karakterit, moralit dhe natyr�s s� vet. P�r ta th�n� ndryshe, aty ku forma dhe trajta mashtrojn�, karakteri i korrigjon t� gjitha mashtrimet dhe b�het interpretues i t� fshehtave t� brendis� s� njeriut. N� t� v�rtet�, megjith�se kur themi “huluk” na vjen menj�her� nd�rmend morali i mir�, disa njer�z, duke vler�suar se si e mira, ashtu edhe e keqja mund t� kthehet n� zakon, b�jn� fjal� p�r ndarjen n� “moral t� mir�” dhe “moral t� keq”. Sidoqoft�, me termin “huluk”, ne d�shirojm� t� shprehim vet�m “moralin e mir�”. Kriteri m� i q�ndruesh�m i tasavvufit �sht� pik�risht ky moral i mir�. Shk�lqimi i jasht�m, pozitat e larta gjer n� marramendje dhe aft�sit� e jasht�zakonshme administruese, megjith�se mund t� p�rb�jn� nj� truall p�r tr�ndafilin, p�r sythin, p�r frytin e karakterit t� mir�, n�se nuk gjenden s� bashku me moralin e mir�, nuk shprehin asnj� vler� dhe as q� ia vlen t� ndalemi n� to. Morali, n� kuptimin m� t� p�rgjithsh�m, p�rfaq�sohet me Kuranin. N� k�t� kuptim, Kurani �sht� nj� p�rb�r�s i kritereve universale t� moralit. Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!) shpreh mish�rimin e k�saj. K�shtu, N�na jon�, Hz. Aishja, duke iu p�rgjigjur nj� pyetje q� i drejtohet n� lidhje me moralin e Profetit ton� (paqja qoft� mbi t�!), thot�: “A nuk e lexoni Kuranin? Kurani ishte morali i tij.” Ve� k�saj, edhe Kurani vet�, duke e ripohuar k�t� t� v�rtet�, thot�: “V�rtet, ti je n� nj� shkall� t� lart� morali.” (Kalem, 4). N�se njihemi me veprimtarin� e tij sipas asaj �ka na m�son historia, shohim se morali i Profetit ton� Muhamed (paqja qoft� mbi t�!) �sht� vler�suar lart e �sht� admiruar edhe prej atyre q� nuk i kan� besuar atij. Sa e sa njer�z ka q� duken me karakter t� mir�, t� but� e humanist�, nd�rsa n� jet�n e tyre morali i mir� dhe zem�rbut�sia nuk p�rb�jn� ve�se nj� g�njesht�r t� plastifikuar q� sakaq thyhet e b�het cop� e �ik� si nj� en� kristali. Nj� zem�rim i vog�l, nj� dhun� e pak�t, nj� ngacmim i leht� mjaftojn� p�r t� nxjerr� n� pah fytyr�n dhe mendimet e tyre t� v�rteta. “Me moral p�rsoset njeriu, Me moral rregullohet bota.”[2] N� literatur�n islame, krahas fjal�s “ahlak”, p�r karakterin e mir� dhe karakterin e keq p�rdoret edhe fjala “edeb” ose “adab” (edukat�, etik�) p�r sjelljen e mir� dhe respektimin e rregullave t� t� vepruarit gjat� ushqimit, pirjes, bised�s, udh�timit dhe n� veprimtari t� ndryshme t� jet�s s� p�rditshme, p�r sjelljet e mira e t� denja dhe k�shillat e shkurtra e plot urt�si dhe p�r veprat e organizuara sipas k�tyre k�shillave. Termi “edeb” �sht� p�rdorur q� n� periudhat e hershme p�r fushat e sjelljes s� ve�ant�, nd�rsa termi “ahlak” �sht� p�rdorur p�r t� shprehur hap�sir�n e njohurive dhe t� mendimit n� drejtim t� sigurimit t� forcave morale e shpirt�rore si burim i q�ndrimeve dhe i sjelljeve, n� drejtim t� sigurimit t� p�rsosjes shpirt�rore t� njeriut. Ata q�, sikurse njer�zit e Xhahilijetit, nuk i besojn� jet�s s� Ahiretit (En’am, 29; Ja Sin, 78; Xhathije, 24), kan� si q�llim t� jet�s s� tyre p�rfitimin sa m� shum� q� t� jet� e mundur prej �ndjeve dhe k�naq�sive t� k�saj bote. Kjo �sht� arsyeja p�rse n� poezin� e koh�s s� Xhahilijetit, si tema kryesore renditen grat�, dashuria, vera dhe luft�rat fisnore. Poeti i famsh�m i asaj periudhe, Tarafai, n� nj� poezi t� tij�n t� renditur mes “Mual’lakat Seb’a”[3], duke qen� se nuk mund t� b�j� fjal� p�r p�rjet�sin�, thot� se p�r njeriun gj�ja m� e mir� q� mund t� b�j� �sht� q� t� shijoj� k�ndelljen e jet�s, duke shprehur, n� k�t� m�nyr�, konceptin hedonist t� moralit t� asaj kohe.[4] Pas t� gjitha mir�sive morale t� k�saj periudhe q�ndronin gjithmon� krenaria fisnore (fahr), nderi (mexhd), zem�rimi (gadab), lart�simi i p�rkat�sis� fisnore (hamijjet), k�naqja e epsheve; fisnik�ria, bujaria dhe t� fituarit e fam�s p�rmes guximit e burr�ris�, respekti, zgjimi te njer�zit i ndjenjave t� frik�s e t� admirimit. Feja Islame, kundrejt traditave barbare e t� egra q� kishin lindur prej frym�s fisnore, dh�nies pas k�naq�sive kalimtare t� konkurrenc�s dhe t� p�r�mimit t� t� tjer�ve, vuri hilm-in dhe bamir�sin� q� duan t� thon� balancim i egos njer�zore dhe mbrojtje e karakterit prej zem�rimit dhe dhun�s. N� k�t� m�nyr�, Islami i m�soi njeriut q� gjith� at� energji t� p�rdorur prej tij gjer n� at� koh� n� luft�n kundrejt qenieve jasht� vetvetes ta kthente n� luft� kund�r prirjeve t� k�qija t� egos s� vet. Burimi i moralit t� Islamit jan� Kurani dhe Suneti. Kurani Fisnik nuk �sht� vet�m nj� lib�r morali. Ai n� t� nj�jt�n koh� �sht� nj� lib�r lutjeje, nj� lib�r meditimi, nj� lib�r rregullash… Si i till�, krahas ��shtjeve t� tjera q� trajton, edhe ��shtjet e moralit nuk i shtjellon si nj� lib�r morali, por duke i nd�rthurur me temat e tjera, na sjell plot e plot parime teorike dhe rregulla praktike q� formojn� nj� sistem morali q� s’i mungon asgj�. N� krye t� dijetar�ve q� jan� p�rqendruar n� ��shtje t� moralit vijn� sufist�t (mutasavvif�t). Thuajse t� gjith� sufist�t kan� pohuar se n� jet�n e tasavvufit, sa �’jan� t� r�nd�sishme veprimtari adhurimi si ibadeti dhe dhikri, po kaq t� r�nd�sishme jan� edhe veprimtarit� dhe cil�sit� e larta morale. Shum� sufist�, q� n� p�rkufizimin e termit “tasavvuf”, kan� v�n� n� dukje lidhjet e tij me moralin. K�shtu, sipas Ebu Hasan Nuriut, “Tasavvufi nuk �sht� as nj� num�r ritesh ceremoniale, as nj� tog njohurish; n� t� kund�rt, tasavvufi �sht� vet�m moral”. Po sipas k�tij sufisti, tasavvufi p�rb�het prej cil�sive t� liris�, t� dashamir�sis�, t� shp�rfilljes s� shqet�simeve t� k�saj bote dhe t� bujaris�. Ka pasur edhe disa q� tasavvufin shkurtimisht e kan� p�rshkruar si “husnul huluk” (bukuri e karakterit) ose “el ahlaku radije” (morali i p�lqyer).[5] Hasan Basriu thot� se t� p�rkushtuarit mund t� dallohen prej virtyteve t� t� th�nit t� s� v�rtet�s, t� bes�s s� mbajtur, t� ruajtjes s� lidhjeve me farefisnin�, t� m�shir�s p�r t� varfrit, t� largimit nga krenaria e kryelart�sia, t� t� shkuarit mir� me njer�zit, t� karakterit t� mir�.[6] Zakonisht, sufist�t, me nj� qasje q� buron m� s� pari prej Kuranit dhe Sunetit, duke p�rqafuar parime si zuhdi (shp�rfillja e k�saj bote), takvaja (p�rkushtimi), fakri (mospasja), tevekkuli (mb�shtetja e plot� te Zoti), ridaja (t� k�rkuarit e k�naq�sis� hyjnore) etj., kan� mbajtur q�ndrim t� p�rmbajtur kundrejt t� mirave dhe pasurive t� k�saj bote. Kurani dhe Suneti, parashikon q�, n� vend t� rob�rimit ndaj t� mirave t� k�saj bote, k�to t� shfryt�zohen p�r t� arritur k�naq�sin� e Allahut dhe lumturin� e njer�zve. Sipas njer�zve t� shquar t� Tasavvufit, burimi i t� gjitha mendimeve e zakoneve t� k�qija dhe i sjelljeve t� sh�mtuara q� nuk pranohen as nga feja, as nga mendja, �sht� nefsi (egoja). N� moralin sufist, shpirti, q� n� pjes�n m� t� madhe p�rfaq�son an�n e lart� t� unit shpirt�ror t� njeriut, p�rngjet me engj�llin, nd�rsa nefsi me shejtanin. P�r k�t� arsye, d�met morale mund t� pengohen vet�m duke iu kushtuar p�ruljes dhe p�rpjekjes p�r t� thyer prirjet e k�qija t� nefsit dhe p�r ta pastruar at� prej zakoneve t� k�qija. Imam Gazaliu thot�: “N�se njeriu lufton me d�shirat e tij, e ruan shpirtin prej trysnis� s� tyre dhe n� k�t� m�nyr� fiton nj� natyr� t� till� q� t’i ngjaj� moralit t� engj�jve, at�her� zemra e tij kthehet n� sht�pi p�r engj�jt.”[7] Kjo luft� q�, n� moralin sufist, parashikohet t’i b�het nefsit, n� nj�far� m�nyre �sht� nj� p�rpjekje p�r t� �liruar vullnetin, p�r p�rsosjen e moralit njer�zor dhe p�r t’u �liruar prej d�shirave trupore e tok�sore q� na pengojn� t’i afrohemi Allahut. Nga ky k�ndv�shtrim, n� moralin e tasavvufit liria ka nj� r�nd�si t� madhe. Sufist�t, nisur nga parimi se gjith�ka q� e angazhon nd�rgjegjen e njeriut me di�ka tjet�r p�rve� Allahut e kufizon lirin�, qoft� edhe t� k�rkuarit e t� mirave t� Parajs�s, bie n� kund�rshtim me lirin� e v�rtet�. Sipas Kushejriut, liria �sht� mungesa te njeriu e ndikimit t� gjith�kaje ve� Allahut. Liria e v�rtet� �sht� rob�rim i plot�.[8] Pozita e fakrit n� tasavvuf p�rfshin� lirin�, sepse fakri, p�rtej faktit se njeriu nuk �sht� n� zot�rim t� asgj�je, �sht� t� mosqenit e asgj�je n� zot�rim t� njeriut. N� Islam nuk �sht� e mundur q� besimi (iman) t� ndahet nga morali (ahlak), sepse pranimi me p�rul�si i t� gjitha urdh�resave kuranore �sht� domosdoshm�ri e besimit. Duke i v�n� n� vend k�to urdh�resa, gjithashtu, mb�rrihen vlerat m� t� larta morale. Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!) ka th�n�: “Nd�r besimtar�t, m� i miri n� ��shtje t� besimit �sht� ai q� zot�ron moralin m� t� mir�.”[9] N� k�to kushte, njeriu q� nuk �sht� n� zot�rim t� nj� konceptimi t� p�rsosur n� pik�pamje t� moralit, edhe n� ��shtje t� besimit nuk e ka mb�rritur plot�sin�. Edhe k�to fjal� i p�rkasin Atij (paqja qoft� mbi t�!): “Besimi ka shtat�dhjet� deg�zime. M� e larta �sht� ‘La ilahe il’lallah’, m� e ul�ta �sht� t� largosh prej rruge ndonj� send q� mund t� d�mtoj� njer�zit. Edhe turpi �sht� nj� pjes� e besimit.”[10] “P�r Allahun, asnj� rob nuk ka besuar plot�sisht n�se nuk d�shiron p�r v�llan� e vet t� nj�jt�n mir�si q� d�shiron p�r veten.”[11] “Mes veprave t� vendosura n� mizan, kurrgj� nuk do t� jet� m� e r�nd� se morali. Njeriu, n� saj� t� moralit t� mir�, ngrihet n� shkall�n e atyre q� mbajn� agj�rim nafile dhe q� falin namaz nafile.”[12] N� k�to hadithe dhe n� t� tjera si k�to, Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!) b�n fjal� p�r p�rpar�sit� e moralit t� lart�. Ve� k�saj, duke th�n� “myslimani �sht� ai, prej dor�s dhe gjuh�s s� t� cilit mysliman�t jan� t� sigurt dhe nuk ndihen t� cenuar”,[13] Ai (paqja qoft� mbi t�!) na ka p�rshkruar edhe myslimanin e mir�. K�tu u ndal�m n� disa ��shtje kryesore. N� p�rzgjedhjen e tyre �sht� b�r� kujdes q� t� mbahen parasysh parimet e p�rgjithshme t� Islamit dhe normat universale. Pa dyshim q� n�se hyhet n� holl�si, do t� v�rehet se ekzistojn� nj� num�r mospajtimesh dhe gjykimesh t� ndryshme mes filozof�ve, moralist�ve, teolog�ve dhe mendimtar�ve rreth k�tyre kritereve morale dhe ��shtjeve t� tjera t� ngjashme. Sidoqoft� ne, duke i l�n� m�njan� k�to ��shtje t� diskutueshme, u ndal�m tek ato qasje q� gjejn� nj� pranim m� t� p�rgjithsh�m nga t� gjitha pal�t. N� k�t� p�rzgjedhje jemi nisur prej shembujve praktik� nga Kurani dhe nga jeta e Profetit (paqja qoft� mbi t�!), si dhe nga rrethi i tij i af�rt, i sahab�ve t� brezit t� par� t� asaj kohe q� n� literatur� �sht� b�r� i njohur me em�rtimin “epoka e lumturis�” (asru saadet).