paramendimet dhe paragjykimet

Fjala arabe “dhann” ka kuptimin e paramendimit, t� paragjykimit, t� vler�simit t� di�kaje sipas probabilitetit, t� dyshimit, t� ngurrimit. Paramendimi p�r mir� (husnu dhann) �sht� t� vepruarit duke hamend�suar e paramenduar p�r mir� p�r ��shtjet n� shqyrtim. E kund�rta e k�saj �sht� paragjykimi (su-i dhann). Zoti yn�, n� Kuran, n� nj� ajet ku radhit nj�ri pas tjetrit disa parime morale, na urdh�ron q� t’i shmangim paragjykimet, duke u shprehur se nj� pjes� e tyre jan� m�kat: “O ju q� besuat! Asnj� bashk�si prej jush t� mos p�rqesh� nj� tjet�r bashk�si, sepse mund t� ndodh� q� t� p�rqeshurit t� jen� m� t� mir� se p�rqesh�sit e tyre. Edhe grat� t� mos i p�rqeshin grat� e tjera. Ndoshta t� p�rqeshurat mund t� jen� m� t� mira se p�rqesh�set e tyre. Mos e nxini nj�ri-tjetrin, mos i ngjisni nj�ri-tjetrit epitete t� k�qija. Sa keq �sht� kur, pasi kan� besuar, njer�zve t’u dal� emri p�r keq e t� njollosen lig�sisht! Kush nuk pendohet, �sht� prej t� till� mizor�sh. O besimtar�! Largojuni sa m� shum� paragjykimit, sepse nj� pjes� e paragjykimit �sht� m�kat. Mos hulumtoni gabimet e nj�ri-tjetrit dhe mos e p�rflisni nj�ri-tjetrin!” (Huxhurat, 11-12) “Mos u l�sho pas di�kaje q� nuk e di, sepse veshi, syri, zemra, t� gjitha do t� japin llogari p�r t�!” (Isra, 36) Paragjykimi q� nuk gjen mb�shtetje te realiteti �sht� nj� lloj shpifjeje dhe njollosjeje p�r tjetrin, ndaj edhe ka t� b�j� me cenimin e s� drejt�s, apo t� hakut t� robit. P�r t� mos r�n� n� nj� situat� t� till�, duhet shmangur gjykimi p�rmes hamendjesh. N� rastet dhe vendet, n� t� cilat nuk kemi argumente dhe njohuri t� sakta, �sht� detyra jon� q� ��shtjen ta vler�sojm� paraprakisht p�r mir� dhe jo p�r keq. Profeti yn� i dashur (paqja qoft� mbi t�!), duke th�n� “paramendimi i mir� �sht� bukuria e ibadetit”[1], na t�rheq v�mendjen n� k�t� pik�. N� shpifjen q� iu b� n�n�s son�, Hz. Aishes, Allahu i lart�suar paralajm�ron n� k�t� m�nyr�: “Ju, o besimtar�, kur sapo i d�gjuat k�to thashetheme, a nuk do t� ishte m� mir� q�, si besimtar� e besimtare, t� ushqenit mendim t� mir� p�r nj�ri-tjetrin e t� thoshit: ‘Kurrsesi! Kjo s’�sht� tjet�r gj� ve�se nj� shpifje e qart�!’?” (Nur, 12) N� nj� tjet�r hadith, Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!) ka th�n� k�shtu: “Allahu e ka b�r� haram paragjykimin mbi gjakun, d�lir�sin� dhe nderin e myslimanit.”[2] Paramendimi i mir� p�r njer�zit duhet t� kthehet n� nj� ��shtje thelb�sore dhe t� p�lqehet si nj� disiplin�, sepse, si pasoj� e ashp�rsis� son�, mund t� mos jemi n� gjendje t� ushqejm� mendim t� mir� p�r gjithsecilin. Mir�po si n� shumic�n e ��shtjeve q� i p�rkasin Islamit, veprimi i vazhduesh�m me nj� m�nyr� t� till� t� menduari mund ta kthej� at� n� pjes� t� karakterit t� njeriut. N� lidhje me individ�t, me aq sa �sht� e mundur, duhet ushqyer paramendim pozitiv. Nd�rsa paragjykimi �sht� burim i shum� e shum� t� ligave. Sipas k�tij parimi, gjersa t’i dalin n� shesh t� k�qijat me shenjat dhe argumentet e veta, njeriu duhet konsideruar i mir� e i pafajsh�m. Edhe ne duhet t� tregojm� respekt ndaj k�saj pafajshm�rie. Pohimi, sipas t� cilit “gjersa t� mos ket� prova p�r t� kund�rt�n, njeriu mbetet n� thelb i pafajsh�m”, �sht� nj� nd�r parimet themelore e universale t� drejt�sis�. Mosteprimi n� l�vdata. Mendimi pozitiv paraprak dhe d�shmia e mir� n� lidhje me njer�zit ka p�rmasa t� caktuara. P�r shembull, n�se themi fjal� l�vduese p�r nj� njeri, ai mund t� mos jet� i pjekur sa �’duhet p�r t’i asimiluar ato, ndaj edhe mund t� rrezikoj� t� b�het arrogant ose t� mashtrohet prej t� tjer�ve. Dhe kjo, sipas shprehjes s� Profetit, do t� thot� q� ta d�mtosh r�nd� at� njeri.[3] At�her�, ajo q� kemi p�r detyr� �sht� q�, krahas mendimit t� mir� q� duhet t� ushqejm� p�r gjithk�nd, t� mos i ngarkojm� t� tjer�t me m� shum� l�vdata nga �’u takojn� dhe t� mos japim garanci t� plota karshi Allahut (xh.xh.) p�r ta. Po, nganj�her�, duke ushqyer mendim t� mir� n� p�rmasa m� t� m�dha nga sa �sht� e drejt�, japim garanci p�rpara Allahut (xh.xh.) p�r njer�zit; nd�rsa nganj�her�, duke u thurur lavde t� tep�rta, i b�jm� arrogant� e mendjem�dhenj. N� k�t� m�nyr�, mendimi i mir� paraprak ndonj�her� mund t� jet� i d�msh�m p�r individin p�rkat�s, sidomos n�se ai nuk ka mb�rritur nj� pjekuri t� caktuar q� do ta ndihmonte ta p�rvet�sonte si� duhet k�t� mendim t� mir�… Paragjykimi �sht� edhe nj� ��shtje psikologjike. Pra, dikush q� i p�lqen vetja dhe �sht� m�suar t� jet� vazhdimisht i suksessh�m, asnj�her� nuk i p�lqen dhe nuk i l�vdon t� tjer�t. Kjo gjendje �sht� nj� s�mundje e v�rtet�. P�r shp�timin e shoq�ris�, t� till� tipa duhen kuruar pran� psikoterapist�ve shum� t� mir�, sepse psikolog�t dhe pedagog�t, edhe p�r karakterin m� t� keq, pohojn� se ndjenjat e k�qija mund t� vihen n�n trysni. K�shtu, kundrejt t� tjer�ve kemi detyrimin e paramendimit t� mir�. Njeriu, sado i pam�shirsh�m q� t� tregohet ndaj egos s� vet, kundrejt t� tjer�ve �sht� i detyruar t� ushqej� mendim t� mir�. N�se, p�r shembull, duke par� m�nyr�n se si disa ecin n� rrug�, e gjykojm� me mendimin: “Sikur t� ishin mysliman�, do t’i ndalnin syt� prej t� ndaluar�s, apo kur t� shihnin t� ndaluar�n, do t� lanin syt�”, at�her� vjen nj� dit� q� kjo na �on n� gjykimin: “At�her� ata nuk jan� mysliman�”, gjykim q� �sht� e qart� se sa i rreziksh�m �sht�. Paragjykimi i ushqyer p�r profet�t, sipas shumic�s s� dijetar�ve, �sht� kuf�r. Nd�rsa paragjykimi p�r evlijat� dhe sheh�t �sht� nj� gabim q� mund t� b�het shkak p�r r�nie e shkat�rrim. Fjal�t q� themi, stili i sjelljes, gjestet dhe mimika jon� nuk duhet t� sh�rbejn� p�r t� shtyr� t� tjer�t n� gabime. Po, nj� njeri q� �sht� josh�s p�r syt� e shoq�ris�, q�, p�r ta shprehur ndryshe, shnd�rrohet n� qendr�n e v�mendjes s� njer�zve, �sht� i detyruar ta braktis� t� qenit si gjithkush. Ai, edhe n�se n� jet�n vetjake ose n� marr�dh�nien me Allahun, sipas urdhrit “t� jesh nj� njeri mes njer�zish”, ta pranoj� veten si nj� njeri t� zakonsh�m, n� pozit�n q� g�zon n� shoq�ri nuk mund t� sillet kurrsesi si nj� njeri i zakonsh�m. P�r k�to ��shtje q� trajtuam, sa i bukur �sht� shembulli i Kreut t� Profet�ve (paqja qoft� mbi t�!)! Kur Profeti yn� ishte duke b�r� itikaf n� xhami, n�na jon�, Safija, vjen q� ta vizitoj�. Pas vizit�s, kur n�na jon�, Safija (r.a.) u kthye t� ikte, Profeti yn� i dashur (ai Profet i Lart� q� e gjith� bota duhej t’i ngrihej n� k�mb�) ngrihet dhe del gjer jasht� xhamie p�r t� p�rcjell� bashk�shorten e vet. Po, Ai (paqja dhe bekimi i Allahut qofshin mbi t�!) ushqente nj� mir�si, besnik�ri e madje plot ndjenja respekti p�r bashk�shortet e tij, n� nj� mas� q� n� mendjet e feminist�ve t� sot�m nuk ka feksur ende. I D�rguari i Allahut (paqja qoft� mbi t�!) sillej n� nj� m�nyr� q� u jep m�sim disa mysliman�ve t� sot�m q�, me nj� koncept q� s’dihet nga e kan� marr�, i v�n� bashk�shortet e tyre t� ecin tri-kat�r hapa prapa. Ai e merrte bashk�shorten pran� vetes, ecte bashk� me t�. N� nj� rast, nd�rsa ai dhe e shoqja ecnin s� bashku k�shtu, dy sahab� u shkuan pran� me shpejt�si dhe i kaluan. Nj�ri prej tyre ishte nj� personalitet shum� i r�nd�sish�m i fisit Evs, i quajtur Usejd bin Hudajr, nd�rsa tjetri ishte Abbad bin Bishri. Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!) u urdh�roi: “Q�ndroni aty ku jeni!” Pastaj i largoi per�en nga fytyra n�n�s son�, Safijes dhe tha: “Shikojeni, �sht� bashk�shortja ime, Safija!” Sahab�t e nderuar u p�rgjigj�n duke th�n�: “Zoti na falt�, o i D�rguar i Allahut! E si mund t� t� paragjykonim ty?” I D�rguari i Allahut u tha: “Shejtani qarkullon aty ku qarkullon gjaku i njer�zve.”[4] Imam Shafiu, n� lidhje me k�t� hadith ka dh�n� hukmin q� vijon: “Sikur n� mendjen e atyre sahab�ve t� lindte p�r nj� �ast mendimi: ‘Mos vall� Profeti yn� po bredh me nj� grua t� huaj’, ata do t� b�heshin n� vend jobesimtar�.” �ka do t� thot� se p�r Profet�t nuk duhet t� �ojm� n�p�r mend asnj�her� asnj� paragjykim. Kjo nuk interpretohet duke pohuar se “p�r t� tjer�t mund t� mendohet me paragjykim.” N� lidhje me k�t� ��shtje mund t� thuhet se Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!), duke �elur fytyr�n e Hz. Safijes dhe duke u treguar atyre se ajo ishte e shoqja, e ka mbyllur der�n e paragjykimit. Edhe ne, duke u nisur nga ky konceptim, duhet t� nxjerrim p�rfundimin se me veprimet, fjal�t dhe sjelljet tona nuk duhet t� b�hemi shkak q� t� tjer�t t� bien n� paragjykime, pasi edhe ne kemi p�rgjegj�si p�r k�t�. Ne vet�, sa �’kemi p�rgjegj�si p�r t� mos r�n� vet� n� m�kate, jemi p�rgjegj�s q� edhe t� tjer�t t� mos b�jn� m�kate.[5] P�rgojimi P�rgojimi, apo gijbeti, �sht� dukuria e t� folurit p�r dik� kur ai nuk �sht� i pranish�m. Si term, gijbeti ka kuptimin e t� p�rmendurit t� turpit, t� dob�sive e t� mang�sive t� dikujt pas krah�ve t� tij. Profeti yn� (paqja qoft� mbi t�!), pasi �sht� pyetur p�r k�t�, i ka p�rshkruar k�shtu gijbetin dhe p�rmasat e tij: “P�rgojimi �sht� p�rmendja e dikujt me di�ka q�, n�se ai do ta d�gjonte, nuk do t’i p�lqente. N�se ajo e met� q� ti i vesh atij gjendet v�rtet tek ai, th�nia p�rb�n p�rgojim; n�se e meta nuk gjendet tek ai, at�her� th�nia �sht� shpifje.”[6] Surja “Huxhurat”, n� ajetin 12, ndalet drejtp�rdrejt te p�rgojimi duke th�n�: “Mos p�rgojoni nj�ri-tjetrin. Mos vall� ndonj�ri prej jush d�shiron t� haj� mishin e v�llait t� vet t� vdekur? Nga kjo t� keni neveri! E pra, t’ia kini frik�n Allahut!” Ky ajet p�rmend shkat�rrimin q� sjell p�rgojimi n� shpirtin e njeriut dhe n� trupin e shoq�ris�. Ai tregon se p�rgojimi �sht� l�ndim i nderit dhe i personalitetit t� njeriut, q� �sht� si mishi dhe gjaku i tij. Bediuzzaman Said Nursi e komenton k�shtu ajetin e lartp�rmendur: “Nj� ajet i vet�m, q� n� gjasht� m�nyra t� mrekullueshme, na tregon se sa i urryer �sht� p�rgojimi; q� na sqaron plot�sisht se sa i d�msh�m �sht� gijbeti n� k�ndv�shtrimin e Kuranit, nuk i l� vend nevoj�s p�r kurrfar� sqarimi tjet�r. E n� t� v�rtet�, pas sqarimit t� Kuranit, nuk �sht� i nevojsh�m asnj� sqarim tjet�r. N� ajetin “Mos ndonj�ri nga ju d�shiron t� haj� mishin e v�llait t� vet t� vdekur?” (Huxhurat, 12) shfaqen gjasht� shkall� t� turp�rimit, t� t� koriturit. Prej p�rgojimit, gjasht� shkall� p�rmenden me forc�. Ky ajet, kur u drejtohet atyre q� e ushtrojn� personalisht p�rgojimin, merr kuptim n� nj� form� t� ardhme. K�shtu, �sht� e ditur: shenja e hemzes n� krye t� ajetit mbart kuptimin e form�s pyet�se (vall�). Ky kuptim i t� pyeturit hyn si uj� n� t� gjitha fjal�t e ajetit. �do fjal� ka nj� huk�m t� t�rthort�. E pra, s� pari, n�p�rmjet shenj�s s� hemzes thot�: vall�, a nuk e keni mendjen, q� �sht� vendndodhja e pyetjes dhe e p�rgjigjes, teksa nuk e kuptoni di�ka kaq t� sh�mtuar? S� dyti, me fjal�n “d�shiron”, thot�: vall�, mos ju �sht� prishur zemra, q� �sht� vendndodhja e dashuris� dhe e urrejtjes, e d�shir�s dhe e neveris�, teksa e d�shironi dhe p�lqeni gj�n� m� t� f�lliqur? S� treti, me fjal�n “ndonj�ri prej jush” thot�: �’ka ndodhur me jet�n tuaj shoq�rore dhe me qytet�rimin tuaj, q� marrin jet� prej shoq�ris�, q� arrini t� pranoni nj� vep�r t� till� helmuese? S� kat�rti, me fjal�t “t� haj� mishin e v�llait t� vet…” thot�: �’u b� me aspektin tuaj njer�zor, q� i ngulni kaq p�rbindsh�m dh�mb�t shokut tuaj? S� pesti, me fjal�n “v�llait”, thot�: a nuk ju ka mbetur asnj� pik� m�shire p�r njer�zit tuaj, p�r farefisnin� tuaj, q� e l�ndoni kaq dhunsh�m e me tepri p�rmas�n shpirt�rore t� nj� t� dhunuari q� n� kaq shum� drejtime �sht� v�llai juaj? Dhe a nuk ju kan� mbetur mend n� kok� q� nj� gjymtyr� t� trupit tuaj e kafshoni si t� luajtur mendsh? S� gjashti, me fjal�n “t� vdekur” thot�: Ku e keni zemr�n? A mos ju �sht� prishur krejt natyrshm�ria q�, ndaj nj� v�llait tuaj n� gjendjen m� t� respektueshme e t� pacenueshme, b�ni nj� pun� kaq t� urryer dhe i hani mishin? Kjo do t� thot� se, me shprehjet e k�tij ajeti dhe me argumentimet e nxjerra ve� e ve� prej fjal�ve t� tij, t� folurit keq dhe t� p�rgojuarit e t� tjer�ve �sht� di�ka shum� e lig� n� plan t� mendjes e t� zemr�s, t� njer�zores e t� shpirt�rores, t� natyrshm�ris� e t� p�rkat�sis�. E pra, shih se si ky ajet, duke p�rmendur gjasht� shkall� t� paarritshme, ia del t� turp�roj� m� t� turpshmen dhe me gjasht� nivele t� paarritshme t� pengoj� r�nien n� at� hon t� tmerrsh�m. P�rgojimi �sht� nj� arm� e ul�t q� shfryt�zohet m� s� shumti prej atyre q� k�rkojn� e ushqejn� armiq�si, smir� e urrejtje. Njer�zit shpirtm�dhenj e me vlera nuk bien kurr� aq posht� sa t� kapen pas k�saj arme t� f�lliqur e ta v�n� n� shfryt�zim. Sikurse ka th�n� nj� personalitet i famsh�m, “N� vend q� ta nd�shkoj armikun tim n�p�rmjet p�rgojimit, m� mir� e mbaj lart shpirtin tim dhe nuk e ul veten aq posht�, sepse p�rgojimi �sht� arm� e t� posht�rve dhe e t� ul�t�ve.” P�rgojimi �sht� ajo q�, n�se njeriu q� p�rgojohet do t� ishte i pranish�m dhe do t� d�gjonte, do t� fyhej e do t� zem�rohej. N�se thuhet e v�rteta, ajo �sht� p�rgojim. N�se thuhen g�njeshtra, kjo �sht� edhe p�rgojim, edhe shpifje. Ky m�kat i sh�mtuar b�het, n� k�t� m�nyr�, i dyfisht�. P�rgojimi, n� disa ��shtje t� ve�anta, mund t� jet� i lejuar (xhaiz): 1. N�se dikush paraqet p�rshkrimin e nj� ankese te nj� zyrtar, me q�llimin q� t� p�rfitoj� ndihm� p�r t� shp�tuar nga e keqja e nj� njeriu t� lig dhe t� marr� prej tij t� drejt�n q� i takon. 2. N�se dikush d�shiron t� kryej� nj� pun� t� p�rbashk�t me dik� dhe p�r k�t� vjen t� k�shillohet me ty. N� k�to rrethana, vet�m p�r pun�, pa q�llim t� keq, n� m�nyr� q� t’i jap�sh hakun k�shillimit, mund t� thuash: “Mos b�j puno me t�, sepse do t� d�mtohesh.” 3. N�se q�llimi nuk �sht� q� t� posht�rohet e t� turp�rohet dikush, por thjesht q� ai t� p�rshkruhet apo t� dallohet, mund t� thuhet, p�r shembull: “Ai burri lyp�s e i �al� shkoi n� filan vend.” 4. N�se njeriu q� p�rgojohet �sht� nj� m�katar i hapur. Pra, dikush q� nuk i vjen aspak turp e nuk i skuqet faqja nga lig�sia e vet, apo q� madje ndihet krenar prej s� keqes, q� i shijojn� dhuna e mizoria dhe q� t� gjitha k�to i kryen hapur e pa kurrfar� ndrojtjeje. Pik�risht p�r k�to ��shtje, pa ndonj� q�llim tjet�r p�rve� t� drejt�s dhe ��shtjeve t� pun�s, p�rgojimi mund t� jet� i lejuar. P�rndryshe, si� e konsumon zjarri drurin, ashtu edhe gijbeti i konsumon e i zhduk t� gjitha veprat e mira. N�se dikush ka p�rgojuar dik� apo ka d�gjuar se si p�rgojohet dikush, duhet t� lutet duke th�n�: “O Allahu im, m� fal mua dhe njeriun q� un� kam p�rgojuar!” Pastaj, kur t’i jepet rasti, duhet t’i thot� atij q� ka p�rgojuar: “Ma b�j hallall!”[7] “Pjesa m� e keqe, m� e r�nd� dhe m� mizore e gijbetit �sht� p�rgojimi apo shpifja p�r nderin e njer�zve t� d�lir�. Pra, n�se nj� njeri q� ka par� me syt� e tij, por q� nuk sjell kat�r d�shmitar� p�r t� d�shmuar, se nj� burr� apo nj� grua ka kryer zina. Kjo �sht� nj� nd�r m�katet e m�dha m� t� liga, porsi vrasja m� mizore, q� e helmon jet�n shoq�rore t� besimtar�ve, q� i shkat�rron jet�n dhe lumturin� nj� vatre familjare.”[8] Nd�rsa fakti se p�rgojimi b�het shkak p�r prishjen e personalitetit, shpjegohet k�shtu: “Ti, gjat� dit�s, duke qen� zgjuar e sy�el�, thua nj� fjal� t� bukur; ndonj�her� n� �nd�rr ushqehesh me di�ka n� form�n e nj� molle t� bukur e t� shijshme. Gjat� dit�s thua nj� fjal� t� sh�mtuar, gjat� nat�s g�lltit di�ka t� hidhur. N�se p�rgojon, t� ushqejn� me nj� mish t� f�lliqur. At�her�, fjal�t e bukura e t� sh�mtuara q� thua n� gjumin e k�saj bote do t’i shijosh si fruta n� bot�n e t� zgjuarve, q� �sht� bota e Ahiretit. Dhe nuk duhet t� mendosh se do t� jet� e larg�t dita q� do t� ushqehesh me frutat e fjal�ve t� tua.”[9] Zakone e sjellje t� tjera t� k�qija, q� kan� kuptime t� p�raf�rta me gijbetin, shprehen me termat “hemz”, “nemime” dhe “lemz”. I pari i k�tyre �sht� hemzi, q� gjen vend n� titullin e sures 104 t� Kuranit (Humeze). Hemzi ka kuptimin e t� thumbuarit t� dikujt pas krah�ve, e t� tallurit, t� fyerit, t� l�ndimit t� tij. Lemzi �sht� kryerja e t� gjitha k�tyre n� sy t� individit n� fjal�, n� prani t� nj� publiku t� gjer�. Nd�rsa me nemime kemi t� b�jm� kur tjetri ngacmohet e thumbohet me shprehje t� t�rthorta. Kurani urdh�ron q� sjellje t� tilla t� mos ndiqen dhe ata q� i kryejn� t� mos d�gjohen (Kalem, 10-12). Duhet shtuar, gjithashtu, se p�rgojimi �sht� nj� nd�r shkeljet e t� drejtave t� robit. [1] Ahmed b. Hanbel, 2/297 [2] Bejhaki, Shuabu’l-Iman, 5/297; Ebu Nuajm, Hilje, 9/292. [3] Buhari, Shehad�t, 16, Edeb, 54; Muslim, Zuhd, 65; Ebu Davud, Edeb, 9. [4] Ibn-i Huzejme, Sahih, 3/349 [5] M. F. G�len, Fasıldan Fasdıla, IV, 111. [6] Muslim, Birr, 70; Tirmidhi, Birr, 23; Darimi, Rikak, 6. [7] B. S. Nurs�, Mektub�t, 273-74. [8] B. S. Nurs�, Barla L�hikası, 267.